КЕРЕЙЛЕРГЕ БАЙЛАНЫСТЫ «ТОҒЫЗДАР»
Зерттеушілер наймандарды «сегіз оғыздар» (сегіз тайпа бірлестігі), керейлерді «тоғыз оғыздар» (тоғыз тайпа бірлестігі) деп атайды.
Керейлердің тайпалық тегіне қатысты сөз болғанда «тоғыз» саны жиі ұшырайды. Жалпы түркі ұығымы мен қазақ өміріне қатысты да «тоғыз» саны қасиеттеледі. Айталық, ана құрсағына біткен баланы «тоғыз ай, тоғыз күн көтеріп» дейді. Немесе «тоғыз жолдың торабы», «тоғыз қатынның толғағы бір күнде келіп», «білгенің бір тоғыз, білмегенің тоқсан тоғыз», «тоғыз жыл аш жүрсеңде тобықтың етін мүжіме», «тоғыз қабат торқа» («тоғыз қабат торқадан тоқтышақтың терісі артық»), «тоқсан саба қымыз», «толғауы тоқсан қызыл тіл», т.б. сөздер өте көп.
Керей мемлекеті ресми түрде танылудан ілгері керей этнониміне қатысты әр түрлі тайпалық атаулар аталады. Ескі дерек көздері бойынша Керей хандығының (X-XIII ғғ.) аумағында Toquz Oγuz – Тоғыз Оғыз деген түрік тектес тайпалар мекендегені баяндалады.
«Тоғыз Оғыз» туралы «керей» кітабында мынадай түсініктер берілген: «Олар қазіргі Моңғолияның орталық аймақтарындағы түрік тілді ең ірі тайпалар одағы болды, олар өздерін Toquz Oγuz budun – Тоғыз Оғыз халық деп атады. Сөздің төркіні «тоғыз тайпалықтар» деген мәнде. Қытайша «цзюшин, теле цзюшин» деп аталды. Демек, керейлердің VI-VIII ғасырылардағы арғы ата-бабалары осы Тоғыз Оғыздар болды.
Тоғыз Оғыздар ұйғыр[1] қағандығының этно-саяси бірлестігінде (IX-X ғасырлар) іргелі тайпаларының бірі болып келді. Керейлер IX–X ғасырларда «On Uyγur > Он ұйғыр, Toquz Uyγur > Тоғыз Ұйғыр » деген атаумен іргелі этносаяси бірлестікке айналды.
Байырғы ұйғырлардың 12 тайпалық одақ ордалық аумағы, қазіргі Моңғолияның Арханғай аймағындағы Ордабалық (Қарабалық) қаласы болды. Дәл осы аумақтарды керейлердің арғы аталары көне түрік тілді Тоғыз Оғыздар мекен еткен еді. Қытай жазбаларында көшпелі түрік, моңғол тектестердің барлығын «татар» деп атай берген. Олардың ішінде қытайша «солтүстік цзубу татар» дегені керейлердің арғы аталары болмақ»[2].
Белгілі түрколог ғалым Қаржаубай Сартқожаұлы сандық бейнелеудің ескі іздеріне үңіліп төмендегідей дерек келтіреді: «X ғасырдан бұрыңғы дәуірлерде жеке тайпа болып бөлініп шыққан халықтардың атында сандық артикуляция үнемі кездеседі. Сандық артикуляция тайпалардың ішіндегі рулардың құрамын білдірсе, тайпалық одақтарда қанша тайпадан құралатындығын, және символикалык мағынаны көрсетеді. Мәселен:
Үч-оғуз қарлук – Үш тайпалы қарлуқ;
Үч-ыдук татар – Қасиетті киелі (алтын ұрпақтың) үш татары /моңғолдар/
Үч тұғлұғ кьпшақ – Үш тулы қыпшақ;
Секіз-оғуз – сегіз тайпа (Найман);
Секіз-байырқу – сегіз-байырқу Найман;
Тоқуз-Байырқу – Тоғыз-Байырқу бұнда 9 саны символика (Тоғыз –керей).
Тоқуз-оғуз – тоғыз тайпа (керей)
Тоқуз-татар – тоғыз-татар (моңғолдар)
Он-уйгур – Он-уйғур (он оғуз тайпасының қауымдастығы).
Отуз татар – отыз татар; (моңғолдар).
Иеті-бод (иеті-қа) – жеті-ру (жеті тайпа).
Көріп отырсыздар, Орталық Азияны дүбірлеткен X ғасырдан бұрыңғы әйгілі тайпалар әрқашанда сандық артикуляциямен аталған»[3].
Ғалым өз еңбектерінде тоғыз-оғызды керейлер деп қарайды да, олардың түрік елін қалыптасырушы негізгі тайпа болғандығын атайды. Және де «ұйғырлар» (ұйғырлар бүгінгі ұлт атауы емес «тайпалар одағы» немесе «біріккен» деген мағынада) аталып келген елдің негізгі иесі де осы тоғыз-оғыздар болғанын, Шығыс түрік қағанаты құлағаннан кейін де оның заңды мұрагері ретінде билік құрып, ел атауының «Керейт мемлекеті» болып жалғасқанын тілге тиек етеді.
Тоғыз оғыздарға қатысты деректер байырғы түркі ескерткіштерінен де жиі кезігеді. Қытайда жарық көрген «Көне түркі құлыптастарындағы жазбалардан» атты кітапта тастарға таңбаланған сол байырғы жазулар аударма мәтінімен берілген. Автор В. Томсын, В.В.Радлов аудармаларына сілтеме бере отырып, оны қытай жағындағы деректермен толықтырады. Біз аталған еңбектен әуелі «Тоныкөк» тасына үңілейік, онда мынадай жолдар бар:
«… Барлаушымның сөзі мынадай еді: тоғыз оғыз елінің үстіне қаған отырыпты. (Ол) Табғашқа Құны Сангүнді, Қытанға Тоңырасамды жіберіпті…[4] «Тоныкөк құлпытасының» осы баяны бойынша тоғыз оғыздар Табғаштармен бірігіп, түркі елін шабуға дайындалады. Түркі қағаны оларға қарсы жорыққа шығады. «Осыдан кейін оғыздардың бәрі бағынды» дейді. Бұл дерек бойынша тоғыз оғыздар түркілермен соғысып, оларға бағынды ел болады.
«Күлтегін» тасы былай дейді: «Тәңірдей тәңірден жаралған түркі Білге қаған осы кезде (таққа) отырдым. Сөзімді түгел естіңдер, алдымен інілерім, ұлдарым, жақын ұрық-әулеттерім, халқым оң қол шадапыт бектер, сол қол тарқат бұйрық бектер, отыз (татар) … , тоғыз оғыз бектері, халқы бұл сөздерімді құлақ қоя тыңдап, естеріңе берік сақтаңдар…»[5] Аталған мәтін «Білге қаған құлпытасында да» қайталанады. Бұл жолдардан тоғыз оғыздардың түркі қағандығына қарасты ел болғаны көрініп тұр.
Аталған әдебиеттегі Білге қаған, Тоныкөктің замандас батырына орнатқан «Күличұр құлпытасында» да тоғыз оғыздар туралы айтылады. «Күличұр …тоғыз оғыздармен жеті рет сайыс салып, жеңіске жетті»[6] дейді.
Қолбасы Ел-Етмішке арналған «Онгүн құлпытасында» да: «Бабам Бумын Қаған төңіректің төрт бұрышын жиып бағындырыпты… «Әкеме … (сен) Тәңрі ханға еңбек көрсеттің деп жарылқап шад лауазымын берді. Сонан соң тоғыз оғыз бектері жау болды. Бұрынғы құдіретті Тәңрі ханнан күй кетті…»[7] деген жолдар бар.
Кітапта көрсетілген түркі дәуірінің соңғы кезіндегі тас ескерткіштің бірі – «Мойынчұр құлпытасы». Онда: «Тәңірден жаралған Ел-Етміш білгі қаған төліс… Өтікен маңында… елі екеуінің арасында отырады екен. Суы Селенга (өзені) екен. Ол жерде елі емін-еркін жасайды екен. … Су … ол жерде қалған халық, он ұйғыр, тоғыз оғыз үстінде жүз жыл (қаған болып) отырып… Орхұн өзені … (Тұр … пышақ халықтары үстінде) елу жыл (қаған болып) отырған екен. Түркі еліне жиырма алты жасымда берді … ол кезде бойла … және түсті. Тоғыз оғыз халқын жиып-тердім. Әкем Күлбілгі қаған… қол аттандырды…»[8] деген деректер келтіріледі. Онда тағы: «сегіз оғыз, тоғыз татарлар түп қотарылып келді. Селенга өзенінің батысына, Иылұнқолдың оңтүстігіне, Шып басына дейінгі жерлерге (оларды) орналастырдым»[9] делінеді. «Мойынчұр құлпытасының» баянына қарағанда оның және әкесінің тоғыз оғыз елінің төбе ханы болып отырғаны байқалады.
Ескі түркі тастарында «тоғыз байырқулар» хақында да деректер кездеседі. Олар көбінде тоғыз татар, тоғыз оғыздармен қатар аталады.
Байырқулар тоғыз тайпадан құралғаны тайға таңба басқандай анық екеніне ешкімде шүбәланбайды. XIII ғасырда Кейре (Кентай) жотасының, оңтүстік сілемін мекендеген керейлер тоғыз тайпадан құралғандығын көрсететін дерек «Тарихи Рашид ад-дин»-де дәл көрсетілген. Керейт тайпалық одағы (конфедерация): 1. Харакин, 2. Хадаркин, 3. Жиркин, 4. Хиркун, 5. Конкайт, 6. Тункайт, 7. Сакайт, 8. Албат, 9. Тумаут деген тоғыз ірі тайпадан кұралған. Керейттердің арғы бабаларыда тоғыз тайпадан құралғандығын куәлендіретін дерек тағыда баршылық[10].
Байырқулар хақында Күлтегін жырында да баяндалады. Л.Н.Гумилев С.Е.Маловтың түрік жазуы хақындағы еңбегіне сілтеме бере отырып, «Күлтегін Байырқудан әкелінген ақбоз айғырға мініп, шабуылға шықты…»[11] деп, Байырқулардың тұлпары туралы да айтады. Қазақы жарапазан жолдарында кездесетін «Ажыр-ажыр тастардан, айғыр мініп біз келдік…» дегенді еске алсақ, айғыр міну дәстүрінің Байырқуларды құрамына алған ежелгі түркі дәуірінен бізге жалғасқанын көреміз.
Көрнекті жазушы, тарихшы Мұхтар Мағауин «Шыңғыс хан және оның заманы» атты деректі тарихи хикаясында былайша баяндайды:
Керей (керейт) жұртының өзіндік рулық есімімен тарих сахнасында атаққа шығуы – Тоғыз-оғыз ұлысы ыдырағаннан (840) соңғы кезеңде. Осы замандағы қытай деректерінде Тоғыз-татар бірлестігінің құрамында татар, найман, меркіт руларымен қатар аталады. Бұдан соңғы, аумалы-төкпелі дәуірлерде Ұлы Даладағы қым-қиғаш соғыс, таңбалы тауарихтың бел ортасында жүргенін көреміз. Ал ХІ ғасырда жасаған араб тарихшысы Абуль Фарадж Шығыс жұрттарының шежіресін баяндай келе, 1007 жылғы елеулі оқиғаларға қатысты, «Ішкі Түрік елінің терістік-шығыс аймағын қоныстанған, Керей деп аталатын халық» туралы дерек береді, дербес патшалық болып тұрған бұл жұрттың ұзын саны екі жүз мың жан екен.
Бұл кезде керей бағзыдағы теле мен көк түріктің жарқа, бөлшектерін өзіне қосып алып, әбден іргеленіп, ежелгі түрік қауымының ордалы қонысындағы ең елеулі күшке айналады. Түрік қағандықына сабақтас мұрагер, қуатты ұлыс ұйыстыру мақсатында жаңадан құрылған Тоғыз-татар – қытай жылнамаларында «Цзубу» деп аталатын, туыстас рулар бірлестігінде жетекші орын алыпты. Татар, жалайыр, меркіт, найман, қият, басмыл және тарихи құжаттарда аты таңбаланбай қалған тағы бір тайпалармен тізе қоса отырып, жат жұрт басқыншылығына тосқауыл қояды.
Тоғыз-татар – Цзубу ұлысының өктем Қидан-Ләуо патшалығына қарсы тынымсыз азаттық соғыстары Х ғасырдың екінші жарымы, ХІ ғасырдың ұзына бойына созылған»[12].
М.Мағауин дерегіндегі «Цзубу ұлысы» хақында қытай ғалымы Су Бихай кеңінен баяндап, оларды: ««Ляо тарихындағы» Цзубу-керейлері…» деп атайды да, олардың ұзақ уақыт бойы Ляо патшалығымен әр түрлі қақтығыста болғанын жазады[13].
Тарих ғалымы Жанымхан Ошан өзінің «Керей хандығы қытай деректемелерінде» (X-XIIIғғ.) атты монографиясында: «… «Ляоши» кітабы 971 жылы Елюй Суса деген адамның «тоғыз тайпаның» дусянвэнь мансабына тағайындалғанын хабарлаған. Мұндағы «тоғыз тайпа» кейінгі кездегі керей хандығы аумағына қоныстанған, сол дәуірде «тоғыз цзубу» деп те аталған тайпалар болатын. «Тоғыз цзубу» туралы кей ғалымдар оларды ілгерідегі тоғыз татарлармен байланыстыра қарайды. Алайда, бұл аймақта бұрынғы тарихи дәуірлерде тоғыз татардан өзге қытай деректемелері «тоғыз телэ», түркі бітігі «тоғыз оғұз» (toquz oghuz)» деп атаған атаған тайпалардың одағы да болған еді.
Солай десекте дәл осы 981-984 жылдары Бесбалықтағы Ұйғыр хандығына елшілік сапармен барып қайтқан Солтүстік Сун елінің елшісі Ван Яньдэ сапар естелігінде Орхон өзені бойындағы тайпаларды «тоғыз татар» деп жазып, олардың жекелеген топтарын көрсеткен болатын. Бұл сапарында ол таңғыт, тоғыз татар және Бесбалықтағы ұйғыр Ідұқ-құтына елшілік міндетте барып қайтқан еді»[14] деп баяндайды.
Бұл дәуірді зерттеуші ғалымдар осы аймақта «Керей хандығы» деген ел болған деп санайды. Жапон ғалымы Маеда Наонори «Х ғасырдағы тоғыз татар» деген еңбегінде «Ляоши» кітабындағы цзубу билеушісі ретінде аты аталған Алиду және Алиди дегендер кісі есімі емес, этноним. Олар керейдің бір тайпасы «Aliat» этнонимінің транскрипциясы деп санайды[15]. Қытай ғалымы Чэнь Дэчжи бұл деректерде көрсетілген цзубу тайпалары ретінде Ордабалық қаласын орталық етіп, Туыл мен Орхон өзеннің жоғары бойын мекендеген тайпалар айтылғанын, бұл қоныстардың керейлердің қоныстарына тура келетінін және осы дәуірге тән деректерде кездесетін «тоғыз татар», «тоғыз тайпа» дегендер соңғы дәуірде кездесетін керейлермен тікелей қатысты екен деп қарастырады[16].
Қытай тарихшысы Чу Шэу Сен «ертедегі татарлардың тайпалық бірлестігіне жататын «тоғыз тайпалы татарларды» керейттер деп таниды[17].
Аталған деректер бойынша, тоғыз оғыз құрамынан бой көтерен керейт тайпасы кейіннен «тоғыз татар» атанған одақта болғаны көрінеді. Осы кезеңнен кейінгі тағдыры керей мемлекетіне ұласады.
Қожаберген жырау Толыбайұлының «Ата тек» дастаны:
Түрiктен өрбiген елдi тоғыз дейдi,
Тартатын күй аспабы қобыз дейдi.
Башқұрт пен қазақ , ноғай, қарақалпақ,
Төртеуiн шежiрешiлер оғыз дейдi, – деп басталады[18].
Қытай деректері бойынша тоғыз оғызға мынадай түсінік береді:
Тоғыз оғыз – VII ғасырдың бас кезінде түрік қағандығының құрамындағы тайпа аты. VIII ғасырдағы Орхон-Ейнсей жазбасында кездесетін тайпалар одағы, тоғыз оғыз жөніндегі алғашқы деректер еліміздің «көне таңнама»-сында кезігеді. Онда тоғыз оғыздың аттары былай жазылады: ұйғыр, байырқу, пугу, тұңло, хұн, сыжие, ішбіл, басмыл, қарлұқ. Бұлардың ішінде ұйғырлар біршама мықты түрік қағандығын жойып, 744-755 жылдары қазіргі Ішкі Моңғол автономиялы хандық құрды. Бұл кезде ұйғырлардың ежелгі мәдениеті орта Азия халықтарының және ханзулар мәдениетінің ықпалымен дамыды. Тоғыз оғыздар көршілес – Енисей қырғыздары, кыдандар, татарлар және таң патшалығы, т.б. лармен тығыз экономикалық, мәдениеттік қарым-қатынаста болды. Өте-мөте еліміздің (қытайдың – ред) таң патшалығымен жиі байланыс орнатты. 840-845 жылдары тоғыз оғыздар Енисей қырғыздары жағынан талқандалды. Олар Гансу, Тұрпан қатарлы жерлерге қоныс аударды. Сонымен «тоғыз оғыз» атауы жойыла бастады[19].
Аталған әдебиеттің жалғасында «тоғыз ұйғыр» атауына да анықтама берілген. «Тоғыз ұйғыр – VII ғасырда Селенгі өзенінің бойын мекендеген тоғыз оғыздың құрамындағы тайпа. Тоғыз ұйғыр еліміздің (қытайдың – ред) «көне таңнама» атты кітабында жазылуынша тоғыз рудан құралған. Олар мыналар: яғалақар, қоторғар, торлам ойор, бөке сығыр, абшар, қазаз, ябұтқар, аяур, хогорсу[20].
Тағы бір ескерерлік жай – Қожаберген жырында «тоғыз татар» деген кездеседі. «Елім-ай» дастанында:
Жақындап дұшпан қазақ даласына,
Қайғы кеп Үш жүзімнің данасына.
Қалмақтан екі жақтап қатер төнді,
Ноғай мен Қарақалпақ баласына.
Дұшпанмен дайын бол деп шайқасуға,
Насихат мұсылманға айтасың да.
Сібірдің шығысынан ызғар келді,
Татардың тоғыз бірдей тайпасына, – деген жолдар бар[21].
Өлең соңына аталған жыр жолдарына түсіндірме беріледі.
Онда: «Ноғай деп жырау бұл арада Ноғай халқы ертеде Кавказға ауғанда, оларға ермей қалып, Қазақ хандығының қол астына кірген Ноғайдың Қараағаш, Маңғыт руларын айтып отыр; Татардың тоғыз тайпасы деп ақын Сағай, Боржіген, Меркіт, Оқғұт, Барабы, Ескер, Барын, Қарабаш, Қоралаш деген Сібір татарына жататын тоғыз руды айтады» деп түсіндіреді. Қазақ, моңғол, татар құрамында кездесетін мұндағы «тоғыз татар»-да зерттеуді қажет етеді.
«Ер Тарғын» жырында: «Ертеде қырғыз заманында бір Тарғын деген батыр өзінің қырғыз халқынан кісі өлтіріп, ханына қылмысты болып қашыпты. Қашып келіпті қырық сан Қырым жұртына. Ол уақытта Қырымда қырық мың мешіт бар еді, қырық ханы бар еді. Сол ханының үлкені Ақшахан деген еді. Сол ханның қол астына келіп кірді. Сонда ел арасында жүрді. Бір талай заман болды, айдан айлар өтті, һешбір кісі мұның батыр екенін білмеді, тек қонақ болды да жүрді. Ол уақытта Қырым жұртының арғы жағында бір жауы бар еді. Он сан Оймауыт, тоғыз сан Торғауыт деген ханның елі еді» дейді[22].
«Ер Тарғын» жыры немесе кейбір ауыз әдебиеті үлгілерінде:
Он сан оймауыт,
Тоғыз сан торғауыт…, – деген сөз тіркесі қолданылады.
Жоғарыдағы пайымдауларға назар салғанда тоғыз оғыз, тоғыз татар, тоғыз торғауыт ұғымдарының бір желіге көгенделіп жатқаны байқалады. «Тоғыз сан торғауыт» сөзіне зер салғанда олардың құрамындада тоғыз руды құрайтын бірлестік болуы мүмкін деген ойға жетелейді. Керей аталған алып тайпалар одағының мың толысып, мың тозғындаған рулық құрамы да жалғасты зерттеуді қажетсінеді.
Өр Алтайға қоныстанған Абақ керей ұрпақтары Тұғырыл хан, Шыңғыс хан арқылы жалғасқан қазақтың би-төрелерінің заң-ережесін бертінге дейін қолданды. Соның ішінде «тоғыз»-бен байланысты баптар көп.
ҚХР-да өткен көрнекті фолклоршы Бидахмет Мұқайұлы жинап, реттеп, баспаға ұсынған «Төрт би төренің заң-ережелерінде»:
«Ұры түйе ұрласа, түйе басаған «бір тоғыз» айып мал тартады. Айыптың басы түйе болғанда, аяғы құнан өгіз болады да ұрланған малдың басы бұл тоғыздың сыртында төленеді… Ұрыдан мал иесінің алатын айыбы «тоғыздың» сыртында ірі қара ұрлап сойғандардан бидің мінетін аты, билік айтқан би шабарманның алатын құнаны болады.
Ат-шапан айып: бір ат, бір киімдің бұл көбінде төрт би төренің ереже-түзімдерін бұзған, билердің лау, алман салықтарына қарсы шыққан, шабармандарды ұрып-соққан, төрт би-төрені янаттағандардан (тіл тигізгендерден – ред) алынатын айып болып, кейде бейсі, гұң, тәйжілерге қарата қол сілтеген қылмыстарын ауыр деп танылған адамдарға түйе бастаған бір тоғыз кесіліп, алынады….»[23] деген жолдар бар. Қыздың қалың малында, жасауында да «тоғыз-тоғыздан» деген жоралғылар кездеседі.
Мұндағы төрт би деп отырғаны 1836 жылы сайланған Абақ керейдің төрт биі – Бейсенбі Дөненбайұлы, Құлыбек Жәнтеліұлы, Көкен Мамытұлы, Топан Сатайұлы; төре деп отырғаны Әбілпейіз ханның немересі Ажы Көгедайұлы.
Бұл тоғыздардың келіп шығуы ежелгі ағайынды тоғыз рудың береке-бірлігінің нышаны болса керек. Атап айтқанда, жауға аттанған азаматқа әр тайпа бірден қару-жарақ, көлік сынды тоғыз қажетін дайындайды. Батыр олжалы келсе, сауғасы да тоғызға бөлінеді. Ұзатылатын қызға тоғыз тайпа тоғыз сауға-сыйлық немесе әр бірі «бір тоғыз» немесе «екі тоғыз» жетек (мал) сыйлайды. Немесе қызды аламын деушіден «тоғыз-тоғыз» қалың мал сұрайды. Ал, өз рулас-жақындары айыпты болса оған, сол тайпаның әр біреуінің көсемдері (ақсақалдары) кінәлі есептеліп, «бір тоғыз» немесе оданда көп «тоғыздар»-мен айып төлейді. Қарсы жақ кінәлі болса да олар осы тоғыз руға жеке-жеке айып төлеуге мәжбүр болады. Сөйтіп, тоғыз рулы ірі керей тайпасының сыйлығы мен жазасы да «тоғызға» байланып, содан тоғыздан беру қажеттілігі туындағанын көруге болады.
Рашид ад-дин дерегіндегі Керейт тайпалық одағының: Харакин, Хадаркин, Жиркин, Хиркун, Конкайт, Тункайт, Сакайт, Албат, Тумаут деген тоғыз ірі тайпадан кұралғанын қайталай еске алсақ, «керей тоғыздарына» қатысты барлық болжамдардың да тарихи негізі бар.
Пайдаланған әдебиеттер:
[1] Uygur (Ұйғыр) – бұл IX –XI ғасырлардағы көне түрік этно-саяси атау (политоним). Осы атаудың шығы төркінін ғалымдар «ой-қыр», «ұйымдасқан», «қой+қыр (солтүстік қырандар)» деп жорамалдайды. Аталмыш ұйғыр атауын қазіргі Шығыс Түркістандағы парсы тектес ұлт өкілдері «ұйғырлармен» шатастыруға болмайды. Көне түрікше саудагер араб-парсы халықтарын tat> «тат» деп атаған еді. Ортағасырларда «сарт+ауыл» деді. Қытайлықтар «ху» деп жалпылай атаған. Ал олар өздерін «қашғариялық, хотандық, тараншылық» және басқа атаған. Сонау көне ұйғыр этно-саяси бірлестігінің негізгі тайпалары (ұйғыр, қарлұқ және басқа тайпалар) құрамындағы бірсыпыра тобы IX ғасырдан бастап, қазіргі Шығыс Түркістанда билік жүргізген болатын. Олардың ұрпақтары өздерін сарығ-йугур (ойлық йугур, таулық йугур) деп атайды және де байырғы түрік, моңғол тілдерінде аралас сөйлейтін 10 мыңнан астам (1915 жылғы санақ бойынша) халық қазіргі Қытайдың Ганьсу өлкесінде бар көрінеді, олар енді қытайға әбден сіңіп кеткен болу керек.
[2] Қазақ ру-тайпаларының тарихы. XV том – «Керей», «Алаш» тарихи зерттеу орталығы, Алматы, 2014 жыл. 18-19 беттер.
[3] «Тұғырыл хан». Алматы, Palitra Press», 2019 жыл. 191-192 беттер.
[4] Ғалым Жұмашұлы «Көне түркі құлыптастарындағы жазбалардан». Шынжаң халық баспасы, Үрімжі. 2000 жыл. 96 бет.
[5] Бұл да сонда. 119 бет.
[6] Бұл да сонда. 165 бет.
[7] Бұл да сонда. 171 бет.
[8] Бұл да сонда. 187 бет.
[9] Бұл да сонда. 189 бет.
[10] «Тұғырыл хан». Алматы, Palitra Press», 2019 жыл. 191-192 беттер.
[11] Л.Н.Гумилев «Көне түріктер». Алматы, «Білім», 1994 жыл. 337 бет.
[12] Мағауин М. «Шыңғыс хан және оның заманы». Деректі тарихи хикая.-Алматы,
2011 жыл. 608 бет.
[13] Су Бихай «Қазақтың жалпы тарихы», 2-том. Ауд: Т.З.Қайыркен. «Асыл кітап» баспа үйі, Алматы. 2019 жыл. 224-227 беттер.
[14] Ж.Ошан. «Керей хандығы қытай деректемелерінде» − X-XIII ғасыр. Дайк-Пресс баспасы – ЖШС, 2014 жыл. 105 бет.
[15] Maeda Naonori. Х ғасыр қарсаңындағы тоғыз татар. − Токио, 1973. –Б. 232-263. (前田直典, 十世纪时代の九族鞑靼－蒙古人の蒙古地方の成立－元朝史の研究』. 东京：东京大学出版会, 1973. – 232-263).
[16] Чэнь Дэчжи. «Ляо династиясы дәуіріндегі батыс солтүстік чжаотаоши» // «Монғол-Юань дәуірі тарихы туралы зерттеулер». – Пекин: Жэнь мин чу бань шэ, 2005.35-б. (ChénDezhī: «Méng yuánshǐ yánjiū cóng gǎo», Běijīng: Rénmín chūbǎn shè, 2005 nián).
[17] К.Д’Оссон. От Чингисхана до Тамерлана.-Алматы, 1996. С. 202-204.
[18] Қазақ ру-тайпаларының тарихы. XV том – «Керей», «Алаш» тарихи зерттеу орталығы, Алматы, 2014 жыл. 533 бет.
[19] «Тарихи білім сөздігі». ҚХР – Шынжаң халық баспасы. Құраст: Ж.Жүнісұлы. Үрімжі. 1994 жыл. 776 бет.
[20] Бұл да сонда.
[21] Қожаберген жырау «Елiм-ай». Құраст: Б.Тұрғараев. Петропавл, Облыстық Баспа үйi. 2009 жыл.
[22] «Бабалар сөзі» – жүз томдық, «Ер Тарғын» жыры.
[23] Б.Мұқайұлы «Қарт ағартушының қалам іздері». Шынжаң халық баспасы, Үрімжі, 2008 жыл. 61 бет.
Жәди Шәкенұлы
«Түркілік тек және қазақ тұрғақтары» кітабынан