«Біріміз – бәріміз үшін, бәріміз – біріміз үшін», «Біз біріксек алынбайтын қамал, асалмайтын асу жоқ» секілді желбуаз ұрандар әр бағаналар басында самсай ілінген-тұғын.
Егер ересек адам бір өзі ғана 70 келіге жуық жүк көтереді десек, бұл нәтиже екі адам біріксе 140, ал үш адам біріксе 210 келі болып еселене береді деп түсінген кеңес идеологтары мәселенің бәрі ұжымдасып тірлік кешуде деген тұжырымға келген ғой. Содан «жұмыла көтерген жүк жеңіл» науқаны басталып, қызыл матаға ақ жазумен айғыздалған «Біріміз – бәріміз үшін, бәріміз – біріміз үшін», «Біз біріксек алынбайтын қамал, асалмайтын асу жоқ» секілді желбуаз ұрандар әр бағаналар басында самсай ілінген-тұғын. Бұл шаруа 1927 жылы халықты жаппай коллективтендіру (ұжымдастыру) мәселесіне алып келді.
Арғы жағы айтпасақ та белгілі. Ұлттық буржуазияның басына бұлт үйіріліп, олардың дүние мүлкі талан-таражға түсті. Бұған басты себеп, болашақ бір астаудан ас ішпек кеңес халқы қай жағынан болсын өзара тең, әлеуметтік я болмаса рухани тұрғыдан адамнан адамның асып кетуі деген атымен болмауы тиіс. Осындай ұлт руханиятына жасалған жойдасыз жоспарды қабылдай алмаған қазақ болмысынан «Бес саусақ бірдей емес» деген қанатты сөз қалған-тұғын. «Мына өкімет адамды бай етпектің орнына, байды кедей қалғаны несі» деп айтып салғаны үшін қазақтың бір қариясы абақты босағасын көрген екен. Сонымен бұл жағдайды бір сөзбен ғана безбендесек, алаштың рухани ақуалы мынадай сапа мен сипатқа қарай ауысты. «Асандар» жойылып «Үсендер» үйелмені толығымен тарих сахнасына көтерілді. Иә, ендігі жердегі қоғам да, үкімет те тек солардікі ғана болатын. Негізін француз ғалымы Максимилиан Рингельман (1861-1931) салған бұл теория тарихта «Рингельман эффектісі» деген атпен мәлім. 1927 жылы тұңғыш рет сынақтан өткізілген теория нәтижесі адамдардың «ұжымдасқан» іс-әрекетінің түбегейлі қате екендігін дәлелдеді. Экспримент есебі жоғарыдағы кеңес басшыларының қисыны қиялдан ғана тұратындығын, оның негізгі мәні мынада екендігін анықтады. Мәселен, бір адамның еңбек күшін 100 пайыз деп есептейтін болсақ, екі адам біріккенде бұл көрсеткіш 93, ал үш адам біріккенде 85 болса, сегіз адамға көбейгенде жұмыс өнімділігі 49 пайызға дейін төмендеп кеткен екен. Ғалымдар түптеп келгенде бұл адамдарды енжарлық пен жалқаулыққа ғана үйрететінін, топтық мүдде болған жерде жеке адамның жауапкершілігі дегеннің атымен болмайтынын алға тартады. Қалай десек те осы бір ұжымдастыру саясаты ұлт ағазасына көптеген кесапаттардың ұрығын сеуіп кетті.
Сөзіміздің тұздығы үшін осы орайда Ғалым Боқаштың мына бір пікірін арнайы келтіріп отырмыз. «Стамбулдың 17 миллиондай халқы бар. Бір мэр, бір бас хатшы мен жеті орынбасары 26 департамент директорын жұмсап еркін басқарып отыр. Мэр қаланың аузы дуалы ақсақалдарынан бастап, еті тірі кәсіпкерлеріне дейінгі көзі қарақты жәмиғатын жақсы таниды. Жөнделіп жатқан жолдың, салынып жатқан үйдің есебін біледі. Қай мешітте қандай уағыз айтылатынынан, қай театрда қандай спектакль қойылатынынан қал-қадарынша хабардар. …Енді 17 миллиондай халқы бар кейбір мемлекетті президент пен оның тұтас бір әкімшілігі, әкімшілік жетекшісі мен әлгінің сүрініп-қабынып жүрген орынбасарлары, премьер мен оның алып үкіметі һәм канцеляриясы, вице-премьерлер мен министрлер һәм олардың шұбырған орынбасарлары, ондаған облыс әкімі мен олардың жүздеген орынбасары һәм аппарат жетекшісі, жүздеген қала мен аудан әкімі және олардың өздерінен бірнеше есе көп орынбасарлары, мыңдаған көмекшісі, қисабына қиял жетпейтін департамент директорлары, олардың шопырсыз жүре алмайтын орынбасарлары, осыншама адам бір-біріне сілтей қол қойып төменге сырғытатын халықтың арыз-өтінішіне калька тілінде түсініксіз жауап хат жазумен айналысатын қарасы қалың бас мамандар, және осынау алып маховикті айналдыруға өзінше үлес қосып әкімнің баяндамасын жазып жүрген кеңесшілер мен шай тасып жүрген сансыз секретарьшалар армиясы «басқарып» отыр».