«92 БАУЛЫ ҚЫПШАҚ» ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰРАМЫНДАҒЫ ТҰРҒАҚ РУЫ

«92 баулы қыпшақ» немесе «92 баулы өзбек» (кейде 62 баулы өзбек) деген тарихи сөздер шежірелік деректерде көп кездеседі. Мейлі «92», мейлі «62» болсын мұндағы «баулы» сөзі олардың бір желіге байланған туысқандығын меңзейді. «Биебау», «желібау», «тонның ішкі бауындай» деген қазақ сөздеріндегі «бау» түбірінен «баулы» сөзі қалыптасқаны  анық. Ал мұндағы «қыпшақ», «өзбек» атауларының бүгінгі ұлт немесе ру аты емес жалпылық атау екенін де ескерген жөн. Бұл атаулар тіпті, кейде бүгінгі қазақ ұғымының орнын басып отыратындығы да бар.

Олжас Сүлейменов «Ази Я» еңбегінде: «қыпшақтар – қазақтың негізін құраған және қыпшақтар қазақтың екінші атауы»[1] дегенді айтқан.

«Қыпшақ бірлестігінің ру-тайпалық құрамы өз кезінде түркі тілдес ру-тайпалардың қыпшақ бірлестігіне қосылғандарының саны өте көп болған. Соның үшін шежірешілер оларды «92 баулы қыпшақ» деп атаған. Бірақ, олардың бірде-бірі қыпшақтардың осы айтылған 92 руын түгел таратып бере алған емес, ол кезде қыпшақтар өте кең алқапқа жайылып, қыруар ру-тайпаларды өзіне қосып алғандықтан, «Қыпшақ» аты кең жайылған, тіпті кей кездерде «Түркі» деген сөздің баламасына айналған»[2].

Құрбанғали Халид бұл хақында: «Кейбіреулер жоғары 92 санды Қыпшаққа тиіс деп «тоқсан екі баулы Қыпшақ, алпыс екі баулы Өзбек» дегенді айтады. Түріне қарағанда «бау» сөзі көне түркі тілінде тармақ, бұтақ, топ деген мағынаны білдіреді. Ал біздің Ноғай тайпасын бағзылар Өзбекке тән десе, кейбіреулер тән емес дейді. Ақтайлақ би атақты шежіреші болып, «алпыс екінің ішінде атақтысы жетеу: Ноғай, Қазақ, Башқұрт, Қыпшақ, Түркімен, Черкес, Тибытар…»[3] деген деректерін келтіреді.

Ал өзбектер жайында: «Өзбек хан заманында жалпы қауымы хан атымен «Өзбек» деп аталған…»[4] деп «Өзбек» атауын хан атымен байланыстырады.

Түріктанушы, филолог Мырзатай Жолдасбеков Орхон ескерткіштері туралы еңбегінде: «Қазақ арасында халықтың құрамын білдіретін буын, бау, сан деген сөздер кездеседі. мәселен, «тоқсан баулы қыпшақ», «он санды оймауыт, тоғыз санды торғауыт» дейді. Мұның өзі бір ғана қыпшақтың тоқсан тараудан, оймауыттың ــ он, торғауыттың ــ тоғыз тармақтан тұратындығын білдіреді»[5] дегенді айтады.

Көрнекті ғалым, профессор Бейсенбай Кенжебаев: «Қазақ халқы құрамындағы көптеген ру-тайпалардың бірі, негізгісі, көбі қыпшақ тайпасы – тоқсан баулы (тоқсан ру, тоқсан тараулы деген мағынада) қыпшақ. Қыпшақтар тарихта ерте бастан бар. Әуелгі ғасырларда олар негізінен осы күнгі Қазақстан жерін мекендеген»[6] дейді.

Біз тақырыбымызға орай енді осы «92 баулы қыпшақ» құрамындағы қазақ керейлеріне аз-кем аялдай кетейік. Құрбанғали Халид аталған еңбегінде: «92 баулы өзбек» құрамын баяндағанда – торғауыт (кей аудармасында торғут), керейт, меркіт, керей, тұрғақ руларының атын жеке-жеке ру ретінде атайды[7].

Ал Ж.Қуановтың «Қазақ календарында»[8] «92 баулы қыпшақ» ішінде: керей, сыбан (сибан), керейт, меркіт, тұрғат (торғат) сынды керей рулары аталады. Аталған еңбекте «62 баулы өзбек» құрамында да: керей, сыбан (сибан), керейт, меркіт, торғат рулары аталады.

Ал қытай оқымысты, тарихшысы Тау Зұңиының (1329-1412) «Тау Зұңиының (Нансұнның) әредікте жазғандары»  кітабының рулар бөлімінде моңғолды 72 түрлі, түсті көздерді 31 түрлі деп атаған екен. Сондағы 72 түрлі моңғол ішінде: керей (шөледай, сүнет), меркіт (мелгідай), меркіт (молқыдай), меркіт (мелигі) сынды бүгінгі керей руларының аттары бар[9].

Қытайда жарық көрген «Қоқан мемлекеті және батыс өңір саясаты»[10] атты кітапта «92 баулы өзбек» атты бір тақырып болып, онда да бүгінгі керей рулары саналатын рулар аты аталады. Айталық: торғауыт (түрік), керейт, меркіт, керей (бұрия, там), тұрғақ (тейт), т.б.

Бір қызығы Рашид-аддин еңбегінде де аталған рулардың біразының аттары аталады.

Басқа ұлт тіліндегі деректерде де «92 баулы қыпшақ» (түрік) зерттеу қажеттілігі үшін оқырман назарына ұсынылады:

«92 [тюркских] племени следующие: 1) Минг; 2) Йуз; 3) Кирк; 4) Ункаджит; 5) Джалайир; 6) Сарай; 7) Кунгират; 8)Алчин; 9) Аргин; 10) Найман; 11) Кибчак; 12) Чакмак; 13) Казак; 14) Калмак; 15) Карлук; 16) Туркак; 17) Бурлак; 18) Шимирчик; 19) Катаган; 20) Килачи; 21) Кинагас; 22) Буйрак; 23) Уйрат; 24) Кийат; 25) Хитай; 26) Кангли; 27) Уз; 28) Джублачи/Джуйлачи; 29) Каучи; 30) Утачи; 31) Фулатчи; 32) Чуйут; 33) Чит; 34) Чуйулут; 35) Байавут; 36) Уймавут; 37) Уврай; 38) Керайит; 39) Киргиз; 40) Ункут; 41) Танггут; 42) Мангит; 43) Чалчут; 44) Мийит; 45) Меркит; 46) Буркут; 47) Кийат?; 48) Арлат; 49) Куралас; 50) Уклан; 51) Карай; 52) Араб; 53) Айлачи; 54) Чубурган; 55) Кишлик; 56) Кирав; 57) Турикман; 58) Дурмен; 59) Табин; 60) Тама; 61) Рамадан; 62) Муйтен; 63) Уйшун; 64) Буйрай; 65) Хафиз; 66) Айранчи; 67) Барулас; 68) Барай; 69) Татар; 70) Бачкир; 71) Баташ; 72) Сулдуз; 73) Тубай; 74) Тилав; 75) Кардари; 76) Сактийан; 77) Каркин; 78) Шарзин; 79) Углан; 80) Курлавут; 81) Баглан; 82) Чинбай; 83) Чилкас; 84) Уйгур; 85) Агар; 86) Йабу; 87) Аргин ?; 88) Тургак; 89) Аджит; 90) Мачар; 91) Бук-сурин; 92) Бахрин»[11].

Мұнда да керейге қатысты 5 руы жазылыпты: Туркак, Керайит, Буркут, Каркин, Тургак.

«Туркак» пен «Тургак»-тың қайталануын екеуінің бір мағынадағы атаудан шыққанын немесе торгуд атауын аударудан солай аталған болуы мүмкін деп қарауға болады.

Ал, «Буркут» (Бүркүт, Буркит, Бүркіт) руына келсек, ол Тұғырыл хан тұқымынан тарайтын Тайбұға әулетінің рулық таңба-белгісінен ру аты ретінде аталып кеткенін білуіміз керек.

Буркут руы туралы: «Сведение о клане буркут описано в «Таварих-и гузида-йи Нусрат-наме». Буркуты в этом источнике упомянуты как одно из четырех десятитысячных подразделений, переданных Шибану за проявленную доблесть во время Западного похода 1236-1242 гг.: «имена предводителей этих сорока тысяч [таковы]: кыйат Бурулдай бик, затем дед [предок] бика из кунгратов, Тайбуга из буркутов, Тукбука из тюменей»[12] деген деректер көп кездеседі.

Тайбұға, Сейдақтан тарайтын қазақ тұрғақтарының бір шоғырының Ақмола облысы Біржан сал ауылына қарасты Үлгі ауылдық окургінде тұратынын ескерсек, сол әулеттен тарайтын ата атындағы Жөкей (Жүкей) көлінің жағасында «Бүркіт» (Буркут, Бүркүт) атты тау бар. Осының бәрі де тарих тамырының бүгінге жалғасып жатқан нақты мысалы болса керек.

Демек, бүгінгі қазақ руын құраған белді ру-тайпалар арасында керей, керейт, торғут (торғат, торғауыт), тұрғақ, меркіт сынды рулардың болғанын ешкім терістей алмайды. Әсіресе, «тұрғақ» атауы ежелгі ұғымда көбінесе «хан қорғаушылары» ұғымымен баламалы қаралғанымен, мұнда қалыптасқан жеке ру ретінде аталғаны ерекше назар аудартады. Демек, Шыңғыс хан өлгеннен кейінгі хандықтар құрамына бөлінген тұрғақтардың кейіннен ресми түрде дербес ру атымен қазақ ұлтын құраушы тайпалар құрамында болғаны айқын аңғарылып тұр. Бірде торғут-тұрғақ аталғанымен, енді бірде «тұрғақ» түрінде жеке аталады. Дегенменде, этно негізінен қарағанда тұрғақтардың торғуттар құрамынан бөлініп шыққандығының тарихи дәйегі басымдау. Біздің бұл кітабымызда көп жерлерде оларды торғут-тұрғақ атауымен бірге атауымыздың себебі де сондықтан.

«92 баулы қыпшақтар» дәурендеген тұтас кезеңнен қарағанда «XIII ғасырда қыпшақ бірлестігі мейлінше күшейді, олардың өріс-қоныстары Ертіс өзенінен Дон өзеніне дейін, Орал тауынан Қара теңізге дейін жетті, осы ұлан-байтақ өңірді мекендеген түркі тілдес тайпалар қыпшақ бірлестігінің құрамына еніп, «Қыпшақтар» деп аталды. Бұл дәуірде осы өңірлерді мекендеген қазақ тайпалары да қыпшақ деп аталды»[13].

Тарихтың қилы толқынында тағдырдың аумалы-төкпелі күндерін көп кешкен үйсін, ұлы иүз, қаңлы, алан, дулат, керей, найман, меркіт, қоңырат, жалайыр, қыпшақ, арғын қатарлы түркі тайпалары қыпшақ хандығы күшейген тұста «92 баулы қышпақ» атауымен бір тудың астына топтасты. Тіпті Шыңғыс ұрпағы билеген тұста да олар қандастық, териториялық, тайпалық, ұлттық тұтастығынан айрылған жоқ.

Алтын Орда, Өзбек хан кезеңдеріндегі қазақты құраған рулар ішінде «тұрғақ» руының бір емес, бірнеше дерек көздерінде кездесуі кейін де аталған руды жалғаған ұрпақтардың қазақ ұлты құрамында өмір сүріп келгендігіне нақты дәлел бола алады. Ғалымдар олардың басым пайызының ежелден Орта жүз құрамындағы керей тайпасын құраушы рулар қатарында болғанын,  ішінара бөліктерінің кіші жүз құрамына сіңгенін тілге тиек етеді.

Ал торғауыт (торғуд, торгут, торғыт) руына келсек, Шыңғыс ханнан бұрынғы, яғни, керей мемлекеті күйреуден бұрынғы моңғол рулары құрамында олардың аты мүлдемге жоқ. Бұл атау тек керей хандығы ыдырағаннан кейін ғана пайда болады, кейбіреулер оларды ойраттар құрамына телігенімен, бүгінгі торғауыт шежірешілері көне дерегін керей хандығы дәуірінен бастайды. Бұл туралы өткен тақырыптарда айтқан деректерді толықтыра кетсек, қытайда жарық көрген «Торғауыт руының тарихында»-да: бүгінгі моңғол торғауыттарының «өздерін керей тұқымымыз»[14] дегені баян қылынады.

Құрбанғали Халид «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» хақында айта келіп: «біз көрген моңғолдар мен торғауыттарда өліктің үстіне белгі орнату әдеті байқалмайды»[15] деп моңғол мен торғауытты екі бөлек атайды. Ал енді бірде: «Тұғылық темір ханнан соң моңғұлдар бәрі шығысқа ойысып, біразы торғауыт деп бөлініп аталып, башқұрт, қазақ халықтарымен көршілес болып тұратын болып, Жайық жағасында қалып еді»[16] дейді. Бұл дерек бойынша автор торғауыттарды бірде моңғолдармен тең дәрежедегі ру ретінде атаса, бірде солардың құрамынан бөлінген ру ретінде көрсетеді. Бұл деректерден қарағанда екеуінің бір-біріне өте жақын туыстас, етене болмағаны да аңғарылады. Және де «92 баулы қыпшақ» құрамында торғут (торғауыттардың) кездесуі олардың сол дәуірде түркі текті қыпшақтар санатында болғанын көрсетеді.

Ерекше назар аударарлық тағы бір жағдай, аталған «92 баулы қыпшақ» елі тұтастай, негізінен бір тілде – қыпшақ тілінде сөйлеген. Және де өздерін бір-біріне туыстас, одақтас санап келген. Қыпшақтарды бағындырып, оларға билік құрған Шыңғыс әулетінің өзі өздерінің қыпшақтану үрдісіне кіргенін сезбей қалды. «Моңғол шонжарларының түркі тілдес тайпалардың қыздарынан туған балалары отбасында аналарының тілін үйреніп тілі түрікше шықты. Бұл жағдай жаулап алушылардың жергілікті халыққа сіңіп кетуін тездетті. Келе-келе моңғол хандары мен шонжарлары да қыпшақ тілінде сөйлейтін болды. Сөйтіп, Алтын Орда мемлекетінің ресми тілі – бұрыннан осы өңірде қалыптасқан қыпшақ тілі болды»[17].

Қыпшақтану, түркілену барысы қазақ ұлтын құраушы ру-тайпалардың басын қосып, кейін олардың кесек-кесек рулар қалыптастыруына, мемлекет негізін қалауына түпкілікті әсер етті. «92 баулы қыпшақ» құрамындағы бірнеше рулардың бірлестігі «керей» және «керейт» руларын қалыптастырды.

Демек, торғут, тұрғақтардың тарихи дәуірлер барысында керей (керейт) руының құрамын толықтырушы белді-беделді рулар қатарында болғанын тарихи деректердің бәрі де растап отыр. Рулардың өзара сіңісуі, бірігуі, толықтануы, бөліну тек қана қазақ рулары құрамында ғана емес, дүние жүзіндегі ұлтты құраушы ежелгі тайпалардың бәрі де басып өткен жол саналады. Соған қарамастан, берік тағанмен қалыптасқан әрқандай ұлт өз құрамын толықтырушы руларды бөтенге санамайды. Тарих толқынында сан тараулы күндерді бастан кешкен керей түріктерінің құрамындағы керей тұрғақтары да «қазақ тұрғақтары» атауымен өзінің тарихи орнын алса, оған үрке қараудың еш негізі жоқ.

Пайдаланған әдебиеттер:

[1] Олжас Сүлейменов «Ази Я», Алматы, 1992 жыл, 108 бет.

[2] «Қазақтың қысқаша тарихы», Шынжаң халық баспасы, Үрімжі, 2009 жыл.

231-232 беттер.

[3] Құрбанғали Халид «Тауарих хамса», Ұлттар баспасы, Бейжің.2014 жыл. 102 бет.

[4] Бұл да сонда. 101 бет.

[5] Асыл арналар», Ұлттар баспасы, Бейжің. 1990 жыл, 27 бет.

[6] Бұл да сонда. 322 бет.

[7] Құрбанғали Халид «Тауарих хамса», Ұлттар баспасы, Бейжің.2014 жыл.

[8] Ж.Қуанов «Қазақ календары», Қазақстан баспасы, Алматы. 1993 жыл.

[9] «Іле тарихи материалдары», (А.Керімбайұлы «Қазақ халқына қатысты ру-тайпалардың аталымы туралы»), КХР ШҰАР, «Іле газеті» баспаханасы. 107-108 беттер.

[10] «Қоқан мемлекеті және батыс өңір саясаты» (қытайша), Шынжаң халық баспасы, Үрімжі. 2006 жыл. 175 бет.

[11] Абд ал-Кадир ибн Мухаммад-Амин. Маджма ал-ансаб ва-л-ашджар. История Казахстана в Персидских источниках. Том IІ. Пер. с арабско-персидского Ш.Х. Вохидова, А.К. Муминова, Б.Б. Аминова. Институт Востоковедения им Р.Б. Сулейменова МОН РК под предс. М.Х. Абусеитова, А.К. Муминов (зам. предс.). – Алматы: Издательство ТОО «Дайк-Пресс», 2005. – 693 с.] стр.240.

[12]  МИКХ. – Алма-Ата, 1969.– 648 c. стр. 83

[13] «Қазақтың қысқаша тарихы», Шынжаң халық баспасы, Үрімжі, 2009 жыл. 231 бет.

[14] Жаң Тишан «Торғауыт руының тарихы» (қытайша), Осы заман Қытай баспасы,

1999 жыл. 2 бет.

[15] Құрбанғали Халид «Тауарих хамса», Ұлттар баспасы, Бейжің.2014 жыл.

200-201 беттер.

[16] Бұл да сонда. 203 бет.

[17] «Қазақтың қысқаша тарихы», Шынжаң халық баспасы, Үрімжі, 2009 жыл. 255 бет.

Жәди Шәкенұлы

«Түркілік тек және қазақ тұрғақтары» кітабынан